Kutluk İlteriş Kağan'ın Anıt Kompleksi Ve Yazıtı İle İlgili Nur-Sultan'da Basın Toplantısı Düzenlendi
Moğolistan'ın Arhangay bölgesinde, Uluslararası Türk Akademisi ve Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü tarafından ortaklaşa yürütülen Nomgon ovası'ndaki bilimsel arkeolojik keşif gezisi sonucunda, Kutluk İlteriş Kağan'ın kompleksi ve yazıtı bulunmuştu.
Bu kapsamda 31 Ağustos 2022 tarihinde Uluslararası Türk Akademisi, Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının Merkezi Haberleşme Servisi'nde Akademi Başkanı Darhan Kıdırali ve arkeoloji seferi üyeleri araştırmacı Napil Bazılhan ve Akademi, Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü Ortaçağ Arkeolojik Araştırma Merkezi Başkanı Altangerel Enkhtor’un katıldığı özel bir basın toplantısı düzenledi ve son yüz yılın en önemli keşfi geniş çapta tanıtıldı. Toplantıya ayrıca Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Nur-Sultan Büyükelçisi Atalar Atamoglanov, Moğolistan'ın Nur-Sultan Büyükelçisi Dorzhin Bayarchyu, Türkmenistan'ın Nur-Sultan Büyükelçisi Batır Recepov, Kazakistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Özel Görevlerden Sorumlu Büyükelçisi Erjan Mukaş, Türkiye Cumhuriyeti'nin Nur-Sultan Büyükelçisi Yardımcısı Turhan Dilmaç, medya temsilcileri ve kamu aktivistleri katıldı. Türk Akademisi Başkanı "Bugün sizlerle güzel bir haberi paylaşmak istiyorum. Bu yılki keşif gezisi sonucunda, Türk Kağanlığını yeniden canlandıran Kültegin ve Bilge Kağan'ın babası Kutluk İlteriş Kağan'ın anıt kompleksi ve yazıtı bulundu. Buranın, Göktürkler döneminin yazıtları arasında "Türk" kelimesinin ilk kez geçtiği en eski yazılı anıt olduğunu belirtmek isterim" dedi. Kompleksin toplam alanı 49x41.5 m'dir. Batıdan doğuya doğru oval bir biçimde yer alan külliyenin etrafına hendek kazılmış ve buradan toprak yığılarak bir kale inşa edilmiştir. Külliyenin batı tarafında, ortasında delikli (sunak) taştan bir küp, taştan insan figürleri, iki yavrulu aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunmaktadır. Külliyenin kapısının doğusunda 51 adet balbal taşı çıkıntısı bulunmaktadır. Bunlardan Aşina ailesine ait "dağ keçisi" sembolü bulunan beş balbaldan tespit edilmiştir. Aynı zamanda patika üzerine serilen kil kaplama ve tuğla kalıntılarının da kazılması, külliye içinde bir baruk (ibadethane) olduğunu göstermektedir. Baruk'un önünde kitabe anıtının üst kısmı ve kaplumbağa şeklindeki temel taşı bulunmuştur. Bulunan anıtın iki yüzüne 12 satırdan oluşan eski Türk yazıtı, üçüncü yüzüne ise eski Soğd yazısı işlenmiştir. Keşfe katılan bilim adamları, anıtın metninden "Tanrı", "Türk", "Kutluk", "Tümen" gibi bir takım kelimeler tespit ettiler. Kitabe metninden elde edilen bilgilere dayanarak Nomgon kompleksinin Kağanlığı yeniden canlandıran Kültegin ve Bilge Kağan'ın babası Kutluk İlteriş Kağan'a ithaf edildiği sonucuna varılmıştır. Ayrıca yazıt, "Türk" adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir. Genel olarak Nomgon kompleksi, tüm özellikleriyle Bilge Kağan ve Kültegin ritüel komplekslerine benzer. Nomgon yazılı anıtın tepesinde, vücudu aşağı bakacak şekilde ejderha şeklinde iki kurt başı kazınmıştır. Taspar Kağan, Bilge, Kültegin ve diğer anıtların tepesine bu tür Kağan niteliklerini yani ejderha gövdeli, kurt başlı bir arsanın oyulduğu bilinmektedir. Nomgon yazıtı, Orhun anıtları gibi Göktürk devleti için önemli bir anıt olarak kabul edilir. Akademi, Nomgon bilimsel seferinin sonuçlarına adanmış bir kitap hazırlayacak ve bunu Türk devletlerinin başkentlerinde sunacak. Moğolistan'daki Türk dönemine ait anıtların kazıları gelecekte de devam edecek. Nomgon Ovası'ndaki araştırma çalışmalarının 2019'da başladığını belirtmek gerekir. Ancak "Covid-19" pandemisi nedeniyle iki yıl ara verilen "Nomgon" ortak seferi, Temmuz 2022'de kazı çalışmalarına yeniden başladı. "Nomgon-2022" ortak arkeolojik seferi grubu içerisinde Uluslararası Türk Akademisi Başkanı Darhan Kıdırali, ünlü Türkolog Napil Bazılhan, Nurbolat Bögenbayev, Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü Arkeolojik Araştırma Merkezi Müdürü merhum Damdinsurengin Tseveendorj (1949-2022), Moğol Bilimler Akademisi Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü Ortaçağ Arkeolojik Araştırma Merkezi Başkanı Altangerel Enkhtor, arkeologlar Tserenkhanlı Buyankhishig, Honchi Batbold ve Narantuyaa'lı Tsengel, Munkhsaikhany Uuganbayar yer almıştır. Bundan önce Türk Akademisi Moğolistan'daki Şiveet-ulan anıtında arkeolojik kazılar yapmıştır. 2016 yılında adı geçen vadiye özel bir sefer düzenlemiştir. Kutluk Kağan döneminde inşa edilen tören kompleksinde semboller ve çeşitli eserler bulunarak tarihleri belirlenmiştir. 2018 yılında, kompleks çitle çevrilmiş ve koruma altına alınmıştır. Bu çalışmaların devamı olarak 2019 yılında Nomgon seferi başlatılmıştır.